Historia „Republiki Mnichów”

Choć Góra Athos jako ośrodek monastyczny ukształtowała się wiele wieków po Chrystusie, jej symboliczne znaczenie sięga tradycji biblijnej. Według przekazu prawosławnego, Matka Boża miała odwiedzić półwysep podczas podróży morskiej z apostołem Janem i po zejściu na ląd pobłogosławić to miejsce jako swoje dziedzictwo. Z tego powodu Athos bywa nazywany „Ogrodem Bogarodzicy” i do dziś obowiązuje tam zakaz wstępu dla kobiet (avaton) - mnisi wierzą, że to Ona jest jedyną kobietą, która ma duchową obecność na Athosie. Choć nie ma dowodów archeologicznych na taką wizytę, ta opowieść ukształtowała duchową tożsamość Athosu jako świętej przestrzeni oddanej wyłącznie życiu monastycznemu.

Początki życia monastycznego (IV–X w.)

Według legendy twórcą pierwszego klasztoru na Athos był Konstantyn Wielki, jednak nie istnieją żadne dokumenty, które by to potwierdzały. Pierwsze ślady samotniczego osadnictwa monastycznego na Athosie sięgają IV–V wieku. Mnisi żyli w pustelniach i jaskiniach, prowadząc życie eremickie. Zorganizowane wspólnoty zaczęły się formować w VIII i IX wieku, mimo że w tym czasie cesarze bizantyjscy prowadzili walkę z ikonami (ikonoklazm), co uderzało również w klasztory.

W 963 roku mnich Atanazy z Trebizondy, wspierany przez cesarza Nicefora II Fokasa, założył pierwszy wielki klasztor – Wielką Ławrę. Był to początek nowego modelu życia monastycznego na Athosie – cenobityzmu, czyli wspólnotowego życia w klasztorze. W kolejnych wiekach powstały inne wielkie monastyry, a cesarze bizantyjscy hojnie je wspierali, zapewniając przywileje i autonomię. Według ustanowionej reguły (Typicon) życie codzienne zakonników, miało koncentrować się na pracy na roli oraz modlitwie. Tipicon regulował też stosunki pomiędzy klasztorami.

Okres rozkwitu monastyrów (XI–XIV w.)

Następował rozkwit życia monastycznego, powstawały kolejne monastyry, a reguła (Typicon) ulegała modyfikacjom. w XI wieku w dokumencie tym po raz pierwszy Athos została określona jako „Święta Góra”. Mnisi żyli nie tylko w największych wspólnotach, ale również w tworzonych przy nich skitach lub też jako anachoreci (pustelnicy).

Według dokumentów z XIII wieku było tu wówczas blisko 50 klasztorów, zamieszkałych przez ponad 6 tys. mnichów (niektóre dokumenty mówią o 300 klasztorach i 20 tys. mnichów, ale liczby te są chyba przesadzone). W 1274 mnisi z Athos weszli w otwarty konflikt z cesarzem Michałem VIII Paleologiem, co skończyło się najazdem wojsk bizantyjskich na klasztory. Częściowa odbudowa świetności Athos była możliwa dzięki wsparciu kolejnego cesarza - Andronika II, który opłacił renowację wielu zniszczonych monastyrów. Cesarz ten podjął również decyzję o podporządkowaniu całkowicie dotąd autonomicznych wspólnot patriarsze Konstantynopola. Do XIV wieku Góra Athos stała się najważniejszym centrum prawosławnego monastycyzmu w świecie bizantyjskim.

Okres turecki i wpływy zewnętrzne (XV–XVIII w.)

Po upadku Konstantynopola w 1453 roku, Athos dostał się pod panowanie osmańskie. Ugodowa postawa mnichów w stosunku do Turków skłoniła sułtana Mehmeda II Zdobywcy do potwierdzenia przywilejów, jakie klasztory otrzymały od cesarzy bizantyjskich. Mimo że Turcy nie ingerowali bezpośrednio w życie religijne mnichów, pobierali wysokie podatki i ograniczali niektóre swobody. Z powodu obciążeń podatkowych niektóre klasztory z czasem zostały opuszczone, inne podupadły lub znacznie zubożały. Mimo trudnych warunków, życie duchowe na Athosie nie zanikło, a jego autorytet jako duchowej stolicy prawosławia został utrzymany.

Dopiero XVIII stulecie stało się okresem znaczącej poprawy sytuacji klasztorów Athos. Zaczęły one bowiem otrzymywać pomoc finansową ze strony carów rosyjskich oraz władców Mołdawii i Wołoszczyzny i innych krajów słowiańskich. Szczególnie widoczna była pomoc ze strony Rosji, która zaczęła postrzegać siebie jako obrończynię prawosławia. W wielu klasztorach osiedlali się mnisi serbscy, bułgarscy, rumuńscy i rosyjscy. Kolejna istotna modyfikacja Typikonu ograniczyła wpływy największych klasztorów (Wielkiej Ławry, Watopedi oraz Iwironu) poprzez ustanowienie zasady reprezentacji wszystkich monastyrów w organach zarządzających całym półwyspem.

Odrodzenie i modernizacja. Dominacja rosyjska (XIX–XX w.)

W XIX wieku, po stopniowym osłabieniu Imperium Osmańskiego, sytuacja Góry Athos uległa poprawie. Na dalszy rozwój monastyrów Athos szczególny wpływ mieli mnisi rosyjscy - wzrost liczebny tej grupy był inspirowany przez władze carskie. Rosjanie od 1829 r. (pokój adrianopolski) posiadali nieograniczony dostęp do półwyspu, co carowie traktowali jako środek do zdobycia stałej bazy w basenie Morza Śródziemnego. Nakłady finansowe władz carskich, przeznaczane na remonty istniejących monastyrów i budowę nowych, pozwoliły na znaczącą rozbudowę rosyjskiego (pierwotnie greckiego) klasztoru św. Pantelejmona (zwanego Rossikón) i dały jego mnichom jeden głos w 20-osobowej Świętej Wspólnocie, zarządzającej całą górą. Powstanie nowych monastyrów o charakterze rosyjskim blokował jednak Typikon, ograniczający liczbę istniejących klasztorów głównych do 20. Działania władz carskich skupiły się więc na jak największym wzroście prestiżu klasztoru św. Pantelejmona oraz podległych skitów. Mnisi rosyjscy na Athos stale podkreślali swoją odrębność narodową od zakonników greckich oraz wierność Imperium Rosyjskiemu. W 1902 r. mnichów rosyjskich było już 3469, co dawało im przewagę liczebną nad Grekami (3276). Tendencję do dalszego wzrostu wpływów Rosji na Athos odwróciła dopiero rewolucja październikowa, która oznaczała koniec finansowania z tamtej strony.

„Republika Mnichów” w wolnej Grecji (XX–XXI w.)

Gdy Grecja odzyskała niepodległość, kwestia przynależności Athosu była delikatna. Formalnie półwysep został włączony do Grecji po I wojnie bałkańskiej w 1912 roku. W 1927 roku status Góry Athos jako autonomicznego obszaru w granicach państwa greckiego został potwierdzony przez Kartę Konstytucyjną. Tym samym zakończyła się dominacja rosyjska w „Republice Mnichów”. Po II wojnie światowej, a także w następstwie wyniszczającej wojny domowej w Grecji (1946–1949), wiele klasztorów było zagrożonych wyludnieniem. Niestabilność polityczna i gospodarcza kraju sprawiła, że życie monastyczne przeżywało znaczne trudności. Dopiero od lat 70. XX wieku nastąpiło odrodzenie duchowe – zaczęli napływać nowi mnisi, także z krajów słowiańskich i Zachodu.

W ciągu całego XX wieku systematycznie malała liczba rosyjskich mnichów na Górze Athos. Jedyny rosyjski klasztor, Monastyr św. Pantelejmona (tzw. Rossikón), zamieszkuje dziś około 60–70 mnichów. Monastyr Hilandar, zamieszkiwany przez serbskich mnichów sympatyzujących z Patriarchatem Moskiewskim, liczy niecałe 50 zakonników. Rosyjska dominacja na Athosie przeminęła, ale tajemnicą poliszynela pozostaje silna zależność niektórych klasztorów i podległych im struktur od Rosji, a także bliskie powiązania z Kremlem i kręgami rosyjskich oligarchów. Sam Władimir Putin odwiedził Athos kilkukrotnie, ostatni raz w 2016 r., w 1000-lecie obecności mnichów rosyjskich na półwyspie.

Dziennikarskie śledztwo tygodnika BILD opisywało możliwe przypadki nadużyć finansowych i nielegalnych działań z udziałem mnichów powiązanych z rosyjskimi służbami — pojawiały się tam zarzuty dotyczące prania pieniędzy, a nawet handlu ludźmi czy bronią, choć te ostatnie nie zostały niezależnie potwierdzone. w świetle dobrze udokumentowanej infiltracji Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej przez służby specjalne, możliwe jest, że podobne mechanizmy działają również tutaj. Na Górze Athos od lat obserwuje się napięcia między obozem lojalnym wobec Patriarchatu Konstantynopolitańskiego, a frakcjami prorosyjskimi.

XX wiek to również czas zmagań mnichów z modernizacją. Pojawiła się elektryczność – choć Athos nie jest podłączony do krajowej sieci energetycznej, to w monastyrach są wykorzystywane generatory i urządzenia elektryczne. Na ograniczoną skalę używane są też pojazdy (drogi gruntowe) i łodzie motorowe. Pod koniec XX wieku pojawiła się komunikacja radiowa oraz komputery. Od 1997 r. na terenie półwyspu znajduje się antena telefonii komórkowej. Stopień wprowadzania na Athos nowych urządzeń technicznych pozostaje jednak przedmiotem dyskusji we wspólnocie – dominuje silny opór przed nadmierną technicyzacją. Większość mnichów godzi się na te udogodnienia tylko do celów absolutnie niezbędnych i związanych z pracą, stąd też np. oświetlenie elektryczne używane jest w minimalnym stopniu.

W II poł. XX wieku zwiększyła się również skala zaangażowania mnichów z Athos poza monastyrami: mnisi występują na publicznych spotkaniach z wiernymi, publikują pisma religijne, zbiory pouczeń duchowych oraz książki poświęcone bieżącym problemom Kościoła i społeczeństwa, jak również oferują osobom świeckim stałą opiekę duchową. Niektóre z klasztorów to także poważni udziałowcy na krajowych i międzynarodowych rynkach finansowych.